Editor
P. Bhattacharjee
Director of Agriculture
Joint Editor
C. Lalzarliana
Joint Director of Agriculture
(Administration)
News Editor
Rohmingthanga Colney
Dy. Director of Agriculture
(Extension)
Circulation Manager
Lalringliana,
A.A.I.O
Director of Agriculture
Zoram Loneitu-a thu chhuah
duh nei emaw, lehkha
thawn duh emaw chuan a
hnuaia Adress-ah thawn
tur a ni.
Editor
ZORAM LONEITU
P.O.BOX 098
Directorate of Agriculture
Mizoram, Aizawl
Pin 796001.
A CHHUNGA THU AWMTE
Editorial ………………………...…… 2
A. TECHNICAL SECTION
1. Seed Testing ……………………. 3
Lalengzami Hoalai,
Seed Analyst
2. Seed Production Tech ………..… 6
Vanlalngaii
Instructress, ITC, Hnahthial
3. Nematodes (Thlai rulhut) ………. 9
Dr. Lalmuanzovi,
Programme Coordinator
KVK, Hnahthial
4. Sapthei ……………………..….. 14
Malsawmkimi,
SMS (Horti), KVK, Lawngtlai
5. Buh eichhetu rannung ………..... 21
Vanlalhruaia,
SMS (PP), KVK, Lawngtlai
B. GENERAL SECTION
1. Tui pawimawhna leh ………….. 26
H. Neihchhunga,
AEO, Aizawl District
2. Brief report on Exhibition …….. 30
Zahlira, DAO, Mamit
3. Brief report on Farmers ……….. 33
F. Laltluangkima,
MAS, Mamit District
4. Pu Rualthankhuma leh ………… 36
K. Lalanpuia,
AAI, Lengpui Circle
C. KEIMAHNI
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
1
Editorial
Magazine enkawl hi hna hautak tak mai a lo ni a. A chhuah
hun taka tichhuak tur chuan kawng hrang hranga an lak a ngai a.
Eizawnna atana hmangtute pawhin a hun taka tihchhuah theih loh
chang an nei hin a. Department magazine phei chu enkawl a hautak
lehzual a, hna dang, ul leh pawimawh tak tak khawih tel ngai nen,
article thawh tura beiseite pawhin a hun takah an peih hman lo fo
bawk a. Hengte avang hian tun um issue pawh a hun takah kan
chhuah theih loh phah a, chhiartute hriatthiamna dil a ngai leh hin.
Theihtawp chhuah zel erawh kan tum.
Engpawhnise, Loneitu-a kan thuchhuah tam berte hi a
chhiartute tan eng hun pawha hman angkai theih tur kan dap ve
hram hram a. Chuvangin, eng hunah pawh chhuak se, a hlutna a
hniam phah chuang lo tih chhiartuten kan hriat a ha awm e.
Agriculture-a kan mithiam ten an thiamna leh hriatna hlu tak mai,
loneitute tana hahnemngai taka an rawn ziah hin hi hlut nachang i
hre deuh deuh ang u.
Kan magazine lo hlut a, uluk taka lo chhiar hintute chungah a
tharin lawmthu kan sawi leh a. Chutih rualin thurawn leh ngaihdan in
neih ang angte hriat ve kan beisei hin. Rawn thawh zel teh u.
Tin, kan magazine hi DAO office tinah thawn darh hin a ni a.
La thar duh emaw, a copy hmu ha lote chuan District Agriculture
Office-ah zawhfiah mai tur a ni.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
2
SEED TESTING
- Lalengzami Haolai
Seed Analyst
Agriculture Department, Govt. of Mizoram chuan Sihphir
Neihbawihah Seed Testing Laboratory a nei a. He Laboratory-ah
hian thlai chite mithiamte'n an exam-in an endik hin a ni. Thlai chite
hi engvanga endik ngai nge an nih kan tih chuan, thlai chi ha kan
chin a, a chi ha ngei kan thar chhuah a, a chi ha vek kan chin leh
theih nan endik a ngai hin a ni.
Loneituin a thlai chin
hlawhtlin leh hlawhtlinlohna hi
a thlai chi hman a hat leh hat
lohah a innghat thui hle a ni. A
thlai chi hman a iah hat theih
loh chuan a tawpah a rah a seng
ha thei dawn lo a ni. Chutiang
bawkin, a thlaichi hman a hlang
lohva, thlai chi dang nen emaw,
hnim chi nen emaw a inpawlh a
nih chuan rah ha tak seng a
beisei thei lovang. India rama
GDP 100 a 30 vel hi Agriculture
aanga thawh a ni a, tin, kan thar
chhuah pawh million tonnes 200
a ding pha a ni. Chutih rualin
mihring kan pung zel a, kum
2030 ah phei chuan 1.3 billion a
kan pun chhoh beisei mek a nih
laiin kan buh leh bal mamawh
tur pawh 260 - 265 million
tonnes a chhutchhuah a ni bawk
a. Hemi tihlawhtling tur chuan
tun aanga kum 2030 chhungin
kan buh leh bal thar chhuahte
hectare khat (in 2.5) ah tonne
khat zela a pun a ngai tura ngaih
a ni. Hemi tihlawhtling tur
chuan thil pawimawh tak tak tih
turte zingah thlai chi ha hman
hi kan tih makmawh turte zing a
mi a ni.
3
Thlai chi ha nihphungte
chu eng nge ni kan tih chuan, a
hnuaia tarlante hi a pawimawh
zualte chu an ni.
1. A CHI DIK A NI TUR A
2. A CHI HLANG, DANGIN
A PAWLH TUR A NI LO.
3. A HRISEL TUR A NI.
4. A ŢIAK THA THEI TUR A
NI.
5. A CHI A INANGIN A
INTIAT TLANG TUR A
NI.
Tichuan, hlawhtling tur
chuan kan thlai chite a chunga
kan tarlan ang hian, thlai chi ha
nihphung nihna an neih leh neih
loh kan hriat ngei ngei a ngai a
ni. Chumi hre thei tur chuan
Seed Testing Laboratory-ah kan
thlai chite endik tir ngei chu kan
tih makmawh a ni. Loneitute'n
he Laboratory hi hman angkai
heuh i tum ang u. Seed Testing
Laboratory-ah hian thlai chi te,
test chi hrang hrang neih a ni a.
Chungte chu:-
1. Physical purity analysis:-
He test-ah hian thlai chite
hi an thianglim tawk em tih leh
thlai chi dangte leh bawlhhlawh
ten an pawlh em tih endik hin a
ni.
2. Germination test :-
He endikna hi a
pawimawh berte zing a mi a ni
a. Thlai chite chu an iah hat
theih leh theih loh endikna a ni.
The Indian Minimum Seed
Certification Standards chuan
thlai chi hrang hrangte an iah
zat percentage-in standard a
bituk a, chumi zulzui chuan kan
thlai chite endik hin a ni. Thlai
chite chu khawl hmangin iah tir
a ni a, a iak pangngai zan lo
(abnormal) leh a zung o dan
anga puitling lo turte chu hnawl
an ni hin a ni. Hetianga endik
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
4
aanga chi ha ngat hi,
lo/huan/leileta chin atan pawh a
iah hat mai bakah a puitling
ngei ngei hin a ni.
3. Moisture test :-
He test-ah hian thlai chite
chu hnawng an pai zat endik a
ni a. Khawl chi khat moisture
meter hmangin thlai chi hnawn
dan endik a ni hin a ni. Thlai
chi hnawng lutuk emaw ro lutuk
te hi an iah theih loh mai bakah
natna hrik leh rannung ten an
bawm hin a, thlai puitlingah a
chhuak thei lo hin a ni. Kan
seng aanga kan chin leh hma
zawng, thlai chi kan dahna
hmun leh hmanruate pawh, a
hnawnna ti tama ti tlem theitu a
nih avangin uluk taka enkawl
leh vawn a ngai hin a ni.
Chuvang chuan kan thlai chiten
hnawng an pai zat hi kan hriat a
pawimawh em em a ni.
Heng test 3 (pathum) kan
tarlan takte hi Seed Testing
Laboratory-ah engtiklai pawhin
a theih reng a. A endik man hi
Sample khatah Rs 10/- chawi a
ngai ve a. Thlai chi ha (quality
seed) hi tunlai khawvelin a hlut
tawh a, a chi ha kan neih theih
dan tur Science thiamna
hmangin kawng hrang hrangin
hma lak mek zel a ni. Chuvang
chuan, thlai chi kan kûi/tuh
hmain, a chi ha a nih leh nih
loh Laboratory-ah i test tir hin
ang u.
5
SEED PRODUCTION TECHNOLOGY
-Vanlalngaii
Instructress ITC, Hnahthial.
Seed hian kawh hrang hrang a nei a, mahse, Agriculture lam
aanga kan thlir chuan ‗thlai chi‘ tihna mai a ni. He thlai chi hi thlai
nunna inanna bul a ni a, tin, a nihna ang taka thlai thlah pung tura
pawimawh ber a ni.
Seed Production
Technology awmzia chu thlai chi
tharchhuah dan emaw thlai chi
neih dan emaw tihna a ni. Mahse,
thlai chi satliah ni lovin, thlai chi
ha leh thar hlawk zawk chu
engtianga neih theih nge? tih lam
a ni. Chung kan tharchhuah turte
chu ‗good and quality seed‘ (a chi
ha) leh improved/High yielding
Variety (a ha chi) te an ni.
Loneitute tan thlai ‗chi
ha leh a ‗ṭha chi‘ hi a
pawimawh em em a ni. Hei hi a
chhan ber chu thlai kan neih nana
kan sum senral zawng zawng kan
chhut chuan thlai chia kan sum
senral hi a tlem ber a ni. Chuti
chung chuan kan tharchhuahah
hian 40% lai hian a hlawk leh
hlawk lovah mawh a phur lawi si
a ni. Thlai chi ha in malsawmna
a thlen laiin, a chi chhia erawh
chuan lungngaihna lo chu
engmah a thlen lo a ni. A enkawl
nana leiha kan pek te, tui kan
pek te, hnim leh rannung hlo te
leh lei leh nana kan sum senral
zawng zawngte chu engmah
lovah a chantir vek a ni.
Seed Technology hian a
huam zau hle a. Chungte chu a
chi ha thar chhuah te, a chi
sawngbawl dan te, a chi ha
finfiahna dan siam chhuah leh a
chi ha nemnghehna te (Seed
Certification), a zawrhna tur leh a
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
6
thehdarh dan bakah hetiang
kawnga zirchianna neihte hi a ni.
Seed Technology hna-
thawh pawimawh zualte chu:
1. Technology thar paw-
chhuaktu a ni a, chu chuan
thlai chi ha hmanga a thar
hlawkna a thlentir a ni.
2. A ha chi kan hman chuan
chaw khamkhawp min pe a
ni. Thlai thar a hlawk bakah
hun lo kal zel tura
Agriculture kawng sialtu a ni.
3. A ha chi hian chhiatna hrang
hrang, heng tui lian te,
khawkheng te thlenna
hmunah te, Agriculture/thlai
thar ngai awhtir leh theitu
awmchhun a ni.
Thlai ha chi tharchhuah
dan chu hlawm hrang hrangah
hen a ni a. A khawihtu leh
buaipuitu fel taka ruahmansa a ni
a, chu mi hnuah a ha chi emaw a
chi ha chu loneitute kutah hlan a
ni chauh hin a ni.
1. Nucleus Seed :
A chi tak (true seed) emaw
thlai peng (vegetative seed)
chu thlai lama mithiam
(Breeders) ten an ching a,
chu chu 100% in a ziarangah
a thlahtu a ang a ni (True to
type).
2. Breeder‘s Seed :
Thlai lama mithiamte
(Breeders) enkawlna hnuaiah
Nucleus seed chu thlah emaw
chin pun leh a ni a, a thar
chhuah chu Breeder‘s Seed
an vuah a ni. Seed
Certification Agency (SCA)
chuan a nemngheh nan
Certificate rangkachak rawng
(Golden Yellow Certificate)
an pe a ni.
3. Foundation Seed :
Breeder Seed chu agency
hrang hrangin SCA endikna
hnuaiah an ching pung leh ta
a ni. Chu an tharchhuah chu
Foundation Seed tih a ni a,
SCA chuan Certificate var
(White Colour Certificate) an
pe thung a ni.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
7
4. Certified Seed :
Certified Seed chu Foun-
dation Seed aanga thar-
chhuah a ni ve thung a ni.
Chu chu SCA endikna hnuaia
hmalakna kalpui a ni. SCA
chuan Certificate Pawl (Blue
Colur Certificate) an pe a ni.
Heng mithiamte'na a chi
ha leh a ha chi an tharchhuah
chu nemngheh (certified) a nih
hnuah kawng hrang hrangin,
loneitute hnenah thlen a lo ni ta
hin a ni. Hmun tam takah chuan
State Sawrkarin a ha chi chu a
lei a, chung chu District
Agricultural Officers (DAO) leh
Block Development Officers
(BDO) te kal tlangin loneitute
hnenah pek chhawn a lo ni ta hin
a ni.
Mizote hi ngaihsam tak
hnam kan ni a, thil kan chik
lovin, a awlsam zawngin engkim
mai hi kalpui kan ching hle a ni.
Thlai thar hlawk tura a chi ha
pawimawh zia chu kan hre tawh
a, mahse, hlawk leh zuala
loneituten thlai an thar theih nan
chuan a hnuaia kan tarlante hi
ngaih pawimawh a ul hle a ni.
1. A chinna boruak sik leh sa.
2. A chinna tur leilung.
3. A chi ha emaw, a ha chi
hman.
4. A ul anga a chi chin hmaa
sawngbawl
5. Thlai chin zat tur.
6. A chin hun tur.
7. A chindan tur.
8. A hmun thlawhfai.
9. Thlai venhimna.
10. A hun taka seng.
11. A sengdan kalhmang.
12. Hmun hima dah hat dan
13. A hralhna tur.
Heng zawng zawng hi kan
ngaih pawimawh a, a chi ha leh a
ha chi kan hman bawk chuan,
Seed Production Technology thil
tum chu a hlawhtling ngei ngei
dawn a ni. Kan mithiamte hah
taka an thawh rah chu loneitute
kaltlangin hlawk takin a lo lang
chhuak dawn a ni. Chu chuan
loneitute dinhmun mai ni lovin,
kan ram Agriculture dinhmun a
chawikang ngei dawn a ni.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
8
NEMATODES (THLAI RULHUT) CHI HRANG
HRANGTE LEH A ENKAWL DAN
-Dr. Lalmuanzovi
Programme Coordinator
KVK, Hnahthial
Parasitic Nematode (Thlaia awmhmun khuar chi thlai rulhut) te hi
thlai nasa taka eichhetu, loneitute hmelma lian tak an ni. Nematode-te hi
rulhut sin te te an ni a, leiah leh thlai timur (tissue) ah te tam takin kan hmu
hin a ni. Nematode tam ber chuan thlai zung leh lei hnuaia thlai peng awm
hinte a khawih tlangpui a, hei hian thlaiin chaw ha leh tui an hipte a tibuai
hin a ni. Species henkhat chuan lei chunga o chin thlaite pawh an tichhe
tho a ni. Nematode-te hian thlai tissue an tihchhiat avangin thlai tichhetu
dang viz. fungi leh bacteria ten thlai an tihchhiat nan kawng a hawn sak a
ni.
HABITAT (An chenna hmun) :
Nematode-te hi hmun hrang
hrangah an hmuh theih a, tuipuiah
te, tui luangah te, dilah te, thlaiah
te, rannungah te leh leiah te an
awm a ni.
Kan thlai chinna lei, hum
khatah ringawt pawh hian
Nematode tam tak an awm a ni.
Ţhenkhat ten thlai an tihchhiat hin
laiin henkhat chuan an tichhe ve
lem lo a ni.
Nematode thlai tichhetute
leh thlai an tihchhiat dan :
1. Meloidigyne spp.
(Root knot Nematode) :
Root knot Nematode-te hi
kan thlai eichhetu leh tichhe nasa
bertu an ni. Thlai chi hrang hrang
viz. Fanghma, Alu, Tomato,
Bawkbawn, Hmarcha, Bawrh-
saiabe etc. te an tichhia a. Kan
thlai thar nasa takin an ti hniam a,
khawvela thlai tichhe nasatu panga
zingah pawh a lang pha a ni.
Nematodes ten thlai an tihchhiat
hian thlai zungah bawk a lo awm a,
thlai han a lo hu a, a kuangte a lo
eng hin a ni. A chang chuan an
thlai tihchhiatte hi a hun hmain a
puitling a, an lo ro hin.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
9
2. Heterodera spp.
(Cyst Nematode):
He Nematode-in thlai a
tihchhiatte chu an zung han a hu
a, a zungte chu a lo buk hin a ni.
Nematode nute hi boruak lum leh
vawt lutukah an invial hin a, chu
chu Cyst tia hriat a ni. Cyst-te hi
thlai zungah kan hmu thei a, a tirah
an var a, a hnuah rawng ukin an
inthlak hin a ni. A zungah an beh
reng laiin a zung lo awih hnuah
leiah an tla hin a ni. Thlai an
tihchhiatte hi an han a hu a, a
hnahte a lo eng a, an te bawk a ni.
India rama species lar deuhte chu :
(i) Heterodera avenae-
Wheat leh Barley-ah Molya
natna a thlen.
(ii) Heterodera cajani-
Pigeon pea cyst nematode.
(iii) Heterodera oryzicola-
Paddy cyst nematode
(iv) Heterodera zeae-
Maize cyst nematode
(v) Heterodera sorghi
Sorghum cyst nematode.
3. Tylenchulus semipenetrans
(Citrus Nematode) :
He Nematode hi citrus
decline (Ser natna) thlentu a ni a.
India rama ser chinnaah tawh
phawt chuan an awm a ni. An lu
leh nghawgte hi thlai zungah an
phum a, an taksa erawh an pholang
hin. An thlai tihchhiatte hi an
hnah a eng a, a zik a lo chhum hin
a ni. An thlai tihchhiatte hi an han
a hu a, te tak te tein an rah hin.
4. Ditylenchus spp.
(Bulb and stem Nematode) :
He Nematode hian alu,
purun, etc. bul bawk leh a kungte a
eichhia a. Thlaite a ti awih hin a
ni.
5. Aphelenchoides spp.
(Bud and leaf Nematode) :
He Nematode hian thlai
kuhmum leh kuangte a tichhia a. A
hnahte a inkhawr a, an lo ro hin.
Nematode-te hi lei aangin
leichungah ruahsur laiin an insuan
hin a. He Nematode-in a tihchhiat
berte chu pangpar chi hrang hrang,
entir nan, chrysanthemum, dahlia,
zinnia, strawberry, aster etc.
6. Anguina tritici
(Seed gall Nematode) :
He Nematode hian thlai
chawrno bakah pangpar insiam
hmain a tuibawm (ovaries) a
tichhia a. Thlaiah sawrbawk/bawl
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
10
an siam a, chutah chuan rei tak an
dam hin a ni. Thlai hnahte
khawrin an tichuar hin a ni. He
Nematode-te hi Bacteria
Cornebacterium tritici nen an
inkawp phei chuan wheat-ah
―tundu‖ natna an lo thlen hin a ni.
Thlai thar an tihhniam bakah
mihring leh ran tana hlauhawm an
thlen thei hin a ni.
7. Rotylen chulus reniformis
(Reniform Nematode) :
He Nematode pa te hi
changpat pianhmang ang an ni a, a
nu te hi Kal (kidney) pianhmang
ang an ni. He Nematode-in a
tihchhiat thlaite hi an han a hu a,
thlai hrang hrang, thei, thlairah,
pulses (be lam chi), hriak nei thlai,
buh leh balte an tichhia a ni.
8. Pralytenchus spp.
(Root leson Nematode)
Radopholus spp.
(Burrowing Nematode)
He Nematode-te hi thlai
zunga an luh tawh chuan pem an
siam hin a ni.
9. 1) Helicotylenchus, Rotylen-
chus
(SpiralNematode)
ii) Tylenchorhynchus
(Stunt Nematode)
iii) Trichodorus (Stubbly root
Nematode)
iv) Crilonemoides, Criconema
(Ring Nematode)
v) Longidorus (Needle Nema-
tode)
vi) Xiphinema (Dagger Nema-
tode)
Vii) Hemicycliocophora
(Sheath Nematode)
Heng Nematodete hi an
pian aanga an thih thleng leiah an
hun an hmang ral a, thlai zungin an
inchawm hin a ni. Heng
Nematode-te hian thlai zung
hmawr an hliam a, an zung han an
ti muang/tikhawtlai a, thlai han a
hu hin a ni.
A ENKAWL DAN :
1. Physical Method :
Physical Method-ah chuan
kan thlai chinna hmun leh a vel
vawnfai te , Nematode-in a
tihchhiat thlai tihboral te, ni em tir
leh tihsat/tihlum te a huam a. Heat
treatment hi physical method-ah
chuan a angkai hle a ni. Thlai
timura Nematode awmte phun
hmaa thah nan a angkai hle a ni.
2. Cultural Method :
Cultural method-ah hian
sum sen a tlem bakah organism
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
11
(leia awm thil nung) dang a
tihchhiat loh avangin a ha hle a ni.
He method-ah hian a hnuaia kan
tarlante hi hman hin a ni.
a) Fallowing (Ram dah awl) :
Hemiin a tum ber chu kan
ram/leilet te, thlai leh hnim o lo
tura dah awl a ni. Hei hian
Nematode-te chu rilam leh
tuihalin a thih tir bakah
temperature sang avangin an thi
hin a ni. Nematode-te hi a chang
chuan leihnuai thuk takah an awm
hin avangin thuk taka leileh a ngai
hin a ni.
b) Crop rotation :
Crop rotation-ah chuan
Nematode ten an eichhiat hin thlai
te, an eichhiat ve loh te nena chin
karthlak a ni a, hemi hian
Nematode-te chu eitur nei loh
avangin rilamin a thih tir hin a ni.
Root knot Nematode, thlai tam tak
tichhe hinte hi Cereals (buh) kum
engemaw ti chhung chinin kan ti
tlem thei a ni.
c) Trap Crops :
Thlai henkhat Nematode
ten an zung an tihchhiat duh bik
riau a awm a, hengte hi chin a,
Nematode-te an insiam puitlin
hmain a zung nen phawi a,
tihchhiat hin tur a ni.
Tagetus spp.- Meloidogynespp.
Oats - Heterodera- avenae
d) Antagonistic crops/Enemy
Plants :
Thlai henkhat an zung
aanga thlan/tui hnam, Nematode
tûr nei tichhuak hin an awm a, hei
hian Nematode-te inthlahpung tur
a veng thei a ni.
Mustard (Tel anam)- Allyel isothio
cyanate
Neem - Nimbidine
Cucumber Cucurbitacin
e) Chemical Method:
Nematode te control-na
atana hman hin chemical-te hi
Nemati-cides an ti a. Nematicide
chu chi hnih a awm a, chungte chu
Fumigants leh Non-fumigants-te
an ni.
i) Fumigants :
Nematicide leia hman chite
hi a tui emaw thil mum te te anga
siam an ni a. Kan thlai chinna
hmun pumpuiah emaw pek theih a
ni. Nematicde rang taka tuihua ral
thei chite chu polythene-a khuh a,
darkar 48 chiah tur a ni. Ram
zimtea fumigant hman dan
awlsam ber chu lei kuaa
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
12
chemical-te kha kahluh mai tur a
ni (15cm-a thuk & 15-30 cm-a
inhlat). Chumi zawhah a kuate
chu leia hnawhphui leh mai tur a
ni. Thlai phun hmaa fumigation
kan ti a nih chuan kar hnih hma
talin kan ti tur a ni a, hei hi
chemical-in thlai a tihchhiat tur
ven nan a ni.
ii) Non-fumigants :
Non-fumigants-te chuan
an tih tur ang/thawh tur ang chiah
an thawk a, tuirilin emaw a
muma siam an ni. A hat lohna
pakhat chu hnute tui pe chi tan
r hlauhawm tak an ni hi a ni.
Chemical hmanga Nematode
control hi India ramah chuan hma
kan sawn pui lem lo hle a, hei hi
a chhan chu ram/hmun zau tak
atan hman a harsat avang leh
Nematode vanga harsatna kan
tawhte kan hriat tawk loh vang a
ni.
f) Biological Method :
He Biological method-ah
hian chemical tel lo, entirnan, oil
cake, sawdust (thingzai nawi) te
hmangin lei leh a chhehvela
Nematode-te that tur rannung leh
mita hmuh theih loh rannungte a
tipung a, chu chuan Nematode
inthlahpung tur leh hang zel tur a
veng a ni.
g) Quarantine Method :
Hei hi ram dang aanga
thlai chi/iak hrisello (natna hrik
pai) lakluh lohna tura dan
hmanga khapna a ni. Ram dang
aanga thlai chi/iak lakluh turte
hi mithiamten an endik hnuah
lakluh hin a ni. He dan hi thlai
hrisello Nematode pai ram dang
aanga lakluh loh nana hman a ni.
h) Integrated Nematode Ma-
nagement :
Hei hi chuan Nematode
ten thlai an tihchhiat lohna tura
kan sawi tak zawng hman hi a ni.
Kan thlaite Nematode laka
venghim tur chuan kan sawi tak
Nematode Control dan chi hrang
hrang kan hman chuan kan thlaite
Nematode lakah an him ngei ang.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
13
SAPTHEI
- Malsawmkimi
SMS (Horti.) K.V.K, Khawzawl.
Botanical Name : Passiflora edulis
Family : Passifloraceae
A tobul : Sapthei hi a lo chhuah anna ram chu Brazil a ni. India
ramah chuan chin uar vak a la ni lo hle. Coorg (Kamataka), Kerala hmun
henkhatah leh North East-ah te chin a ni tlangpui.
A chi hrangte :
Passioflora edullis Sims
(A nainawk):
A hnah a te a, ram vawt
deuh hlekah a ha duh hle. A rim
hi a eng chi aiin a na zawk a, a tui
sawrin a rawng a eng a ni. Natna;
collar rot, stem swelling (a kung
bawk), thlai rulhut harsatnate a
nei duh.
Passioflora edullis f. flavicarpa
Deg (A eng):
A nainawk aiin a hnah a
lian zawk. A tui sawrin a rawng
chu serthlum rawng a ni. Natna;
collar rot, stem swelling, thlai
rulhut harsatnate do theih chin a
nei.
A ngeihzawng boruak, sik leh
sa leh lei :
Mizoram climate lum
lutuk si lo, vawt lutuk si lo hi a
nainawk chi hian a ngeih hle a,
Temperature 20-30
0
C leh ruahtui
insem rual tak leh vurte a thlak
loh avangin a thar ha thei hle.
Thal lai, Nov-March-a tui pek tur
awm loh avangte hian a thar a ti
tlem thei. Lei hrang hrangah a ha
thei, mahse lei, tui luan ral zung
zung theihna leh lei thur lam
tehna a 6.5-7.5 velah a ha thei
hle.
A chin pun dan :
A mit zawm :
Nainawk sapthei hian
natna a do zawh lo em avang hian
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
14
natna henkhat do thei, a eng nen
zawm a lo ngai hin a, chu chuan
natna tam tak a do tir a. A zung
lam pangah a eng hmana, chu chu
root stock an ti a, chung lam atan
a nainawk hman hin a ni a, chu
chu scion an ti a.
Scion leh root len lam inang lak
tur
1. June - July ah scion lak tur,
20 cm vela sei, mit 2-3 emaw
nei.
2. Root stock chu tan chumin, a
laiah 3-4 cm zai kak tur.
3. Scion 3-4 cm hmawr chu, a
lehlam lehlam sah thlau tur.
4. Scion chu root stock-ah khan
zawm a, plastic emaw puan
emawa awn tur.
5. Ni 30-45 velah a tuamna chu
a phelh theih.
A chi aang a tihpun :
A tlangpuiin a chi aanga
tihpun a ni deuh ber a. Ţhenkhat
chuan a rah hmin ha chu karkhat
vel an dah vuai hmasa te tea,
tichuan, a chi an la chhuak chauh
hin.
1. A chi chu kûi vat tur (a o a
ha bik), a rah aanga
lakchhuah hnuin ni 15-20
chhung ngeiin kûi tur.
2. A chi tur hi a kung hrisel leh
rah hmin ha aangin lak tur.
3. A chi lak chhuah hnuah silfai
a pho ro tur.
4. A chi ina tur lei chu leh
phut vek tur.
5. Bawngek, vawkek te leh phut
hnah dap tur.
6. Leh phut hnuah sapthei chi
chu feet dana hmawlha rin
khuar a, inch 1 dan zelah, 1.5
cm-a thukin dah tur.
7. A chi dah hnuah leiin 1 cm
vela chhahin vur leh tur. Leia
vur hnu hian di emaw, saiip
emawa chhah lotea khuh tur.
8. Tui duh ang tawk pek
theihna hmunah chauh
sapthei kûina hi siam tur.
9. Hnah 2-3 an neih hunah poly
bag-ah phun sawn tur.
10. Poly bag kan hmang a nih
chuan lei leh bawngek (2:1)
chawhpawlha thun tur.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
15
11. Poly bag chu daihlimah dah
tur.
12. Thla 3-4 hnuah a phunna tur
tak takah phun sawn tur.
A ang tan chum (Cutting):
1. Kung rah ha tak ang
chauhin a ang lak tur.
2. A ang chu 25-30 cm a sei,
mit 3 emaw 4 emaw nei a ni
tur a ni.
3. May June-a rah seng hunah
a ang lak tur.
4. A phunna turah thla khat leh
a chanve emaw thla hnih
velah emaw phun sawn tur.
Phun dan:
Phun tur chu 30-40cm vel
tala sang a ni tur a ni. May-June
thlaa phun a ni tlangpui. A khur
feet hnih tala thuka laih ni se,
khur tinah bawngek leiha, 15Kg
tal telh ni thei se. Leiha kal ral
tur ven nan Half moon terrace
tlangramah siam tur. Phun
zawhah a bul vel lei chu tihngheh
hle tur. A kar hlat lam hi a thlur
leh a thlur 3cm, a kung inkar 3cm
vel tal ni thei se.
Zam tir dan:
Kniffin system : Mau emaw, rua
emaw, thing tuai emaw 3-4 kar
danah phun tur, wire 3-4 vel zam
tur, wire inkar hlat lam 30cm. A
zam chhoha thirzai a han man
theih nan a bulah mau/thing etc.
kezungpui tiat vela, a khangin a
man ngheh theih tur phun vek tur.
Buara hrui pawh a hman theih. A
zikpuiin thirzai a han thlen veleh,
a zik sih chhum tur.
Pergola/pandal system :
Thirzai zam kawkalh nukin 2-
2.5m vela sangah thir emaw, mau
emawa do kan tur a ni. A ang
chu pakhat chauh zam chhoh tir
tur a ni a, wire a thlen hunah a
pen tam theih nan a zik sih
chhum tur. Hei hi Mizorama kan
hman uar ber a ni.
Lei ha pek:
Kum tluana a rah deuh
reng avangin leiha pek deuh reng
a mamawh. Bawngek, vawkek,
arek etc. bakah hnim hnah awih
pek reng tur. Chemical Fertilizer
pawh a rah tam nan leh a kung
han hat nan pek a ha.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
16
Tui Pek :
Dec-April velah hian tui
pek theih ni se. Sapthei kung hian
tui duh ang tawk a hmuh hat loh
chuan a rah a tlem phah thei.
A ang hlawi :
A zik chawr thar angin
sapthei hi a rah hin. A zikpuiin
thirzai a han thlen velah a zik sih
chhum tur. In zam thuah lo bawk
se, a in zam thuahna laiah a rah
tam thei lo. Kum 4-5 hma hian a
thar a hlawk tlangpui. Hemi hnu
hian regular taka hlawi a
pawimawh. A rah zawh June-July
emaw, thlasik emawa hlawi hin
tur.
A rah seng :
Phun aanga thla 9-10
velah an rah an a. A zawm chi
leh ang phun a nih chuan thla
sarih velah an rah tlangpui. A par
aanga ni 70-80 ah a rah a
puitling thei a. Sapthei rah hi
polythene bag-ah 7-9
0
C velah kar
thum chhe miah lovin a dah
theih. A thar theih dan tlangpui
chu a eng leh Kavery hi 16-20 kg
kung khatah a thar theih a. A
nainawk chiah chuan 8-10 kg vel
hi kung khatah a thar tlangpui.
Sapthei tui siam dan (for
commercial)
Mamawh te :
l. Sapthei - 1 litre
2. KMS - 3 gms (for squash),
lgm (for juice)
3. Chini - A thlum tawk
4. Sapthei essence - tlemte (a
rawng tih mawi nan) Emaw
Tartrazine
Upat lam
Dec-Jan
Feb-March
Feb-March
Sep-Oct
Bawngek
Urea SSP MOP
Urea MOP
Urea MOP
Kum 0-1
15 kg
100 100 200
100 50
50 50
1-2
20 kg
150 150 250
150 50
50 50
2-3
20 kg
150 150 250
150 100
100 100
Kum 4
chin
20 kg
150 150 250
100 100
100 100
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
17
A siam dan :
1. Sapthei chu phel a, a tak lak
chhuah phawt a, chumi
hnuah sawr a, a mu paih tur.
2. KMS, Sapthei Essence emaw
Tartrazine (colour) leh chini
chu telh a, uluk taka
chawhpawlh tur a ni a, bur
thianghlimah boruak lut thei
lo a chin phui tlat tur a ni.
Hetiang hmang hian MIFCO
leh sumdawng hoten Sapthei
tui an siam a, sumdawng nan
an hman dan a ni.
Natna ven dan/enkawl dan:
Stem swelling :
A kungah bawk lian pui
pui a rawn awm, a tir lamah
chuan pawi awm pawhin a lang
lova, a rei hnu chuan a kung chu
a ler lam aangin a thi mai hin.
Thla 7-8 an nih vel aangin a
rawn lang an tlangpui. Virus leh
fungus inkawpin a thlen nia hriat
a ni a, natna pudarhtu rannung
pawh tel vea sawi a ni.
A ven dan :
Sapthei kung khatah zar tam
tak zuah loh tur.
Confidor 0.5 ml tui litre
khatah pawlhin kah hin tur.
Leaf blight (Damping off) :
He natna hian sapthei iak
a bei fo hin a ni. Lei seh chinah a
lawnga, tui val ang deuh a lo
awm hin. A kung puitlingah a
hnah puitling tawh sa aanga
anin a zikah leh a rahah a pakai
hin a, a beihna lai chu a rawng a
lo dala, a uk leh hin.
A ven dan:
A iak a beih chuan
Ridomil MZ-78, 2 gm, tui
litre khata pawlhin kah tur.
i hmaa kahin a veng bawk
A kung puitling a beih
chuan: Ridomil MZ-78, 2 gm
tui litre khata pawlhin kah
tur/emaw Dithane M-45 in
emaw kah tur.
Collar rot / Root rots
Sapthei kung leh a ang
chawr tharte a lo dum a, a hnah a
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
18
tlain a kung a vuai hin. A rah a
beih chuan a vutbuak angin a
durh / lawng a insiam a, a tla hin.
A ven dan :
He natnain a beih
saptheite chu a hnahah emaw a
rahah emaw val (spot) a lo awm
a, a nasat chuan a darh zau zel a,
a chang phei chuan a hnah
chanve lai a khuh thei. Chubakah
a rah quality a ha thei lo a ni.
A ven dan:
A ang hrisel lote leh natnain
a beihte chu hlawia halral
vek tur a ni a, hei hian natna
pung tur a veng thei.
Copper oxychloride emaw
Mancozeb-in May-
September thla chhungin
karthum danah kah hin tur a
ni a, hei bakah hian ni 10-14
danah October-April
chhungin kah hin tur a ni.
Rannung ven leh enkawl dan:
Fruitfly
A rah tet/sen laiin a zûk
hin a, a puitlin hnuah a sak
ulhin bawk a insiam a: a puitlin
hmain a tla hin a.
A ven dan :
A ang ro, eng leh hrisel
lote chu November thla (Vawi
hnih thar zawhah ) hlawi vek tur.
A ven nan chuan a chah
(biat) siam tur a ni a, 200ml
kurtai/chini tui (jaggery
soln.)+200ml sertui (fruit juice) +
20ml systemic insecticide
(confidor/nuvan) chawhpawlh
chu burah chhin lovin sapthei
huanah a khat tawka dah tur a ni.
He rannung hian fanghma
leh bean-te pawh a bei nasa a,
amaherawhchu, sapthei hi an duh
zawk a, chuvangin heng thlai
bulhnaia sapthei kan chin chuan
sapthei hi an bei nasa lehzual
dawn a ni.
He rannung hian a par an
tirh leh a rah sen lai aanga a beih
avangin a tirte aanga ven a ngai
a, a nasatna hmunah chuan a chah
kan siam bakah khian malathion
1ml/lt of water a kah telin nasa
takin a veng a ni.
Mite :
Te reuh te te, mita hmuh
tham loh an ni. A kung leh hnah a
bawma, a hnah a lo kirin a khawr
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
19
nasa hle hin bawk, sapthei rah a
ti puitling lovin, a kung a ti han
hu bawk a ni.
A ven dan :
Dicofol / o Mite 1.5 ml tui
litre khatah pawlhin ni 15 danah
vawi thum kah tur.
Passion Fruit Mealy
Bugs (Planococcus pacificus)
Hei hi rannung var, a
zikno leh a par, a hnah ro leh a
rah karahte a hlawmin a awm hin
a. A chang chuan a rah pawh an
bawm hin. Nipui chawhnu lam
leh favang lamah an tam duh. A
kunga tuihnang an zûk avangin a
han a ti hu a, a hnah a ti thu a, a
hnah a ti tla a, chubakah rah ha
thei lo leh a kung thihna hial a
thlen thei a ni. He rannung hian
thil thlum (honey dew) a pek
chhuah reng avangin hmuar natna
dangin (sooty mould hrik) a rah
leh a hnahte a bawm duh.
A ven dan :
A nasat loh chuan Pu Vana
kawrkilh-te (lady bird
beetle), khawibel-te (wasp's
parasite) leh rannung dangten
an veng tawk hle a.
A nasat erawh chuan
Confidor (Imidacloprid) 24-
32ml tui litre 16 ah pawlhin
vawihnih vawithum tal kah
tur.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
20
BUH EICHHETU RANNUNG LAR
ZUAL LEH A CONTROL DAN
-Vanlalhmaia SMS(PP)
KVK, Lawngtlai
Buh hi kan chaw rinpui ber niin tlangramah te, terrace-ah te
leh phai leiletah te kan ching nasa hle a, a hlawk lo ti chung chung siin kan
mamawh miau avangin kan ching leh nge nge hin. Amaherawhchu, a
beitu rannung an tam hin em avangin kan thar hlawk lo hle. Northeast-ah
hian rannung leh hrik 220 velin buh hi a bei hin a hriat a ni a, mahse,
tlemte chauhin chhiatna a thlen hin a ni. Heng rannung suat nan damdawi
hman dan kan thiam tawk loh avangin heng rannung lo eitu tur khuanuin a
lo dah vete chu an lo thi ve a, rannung an lo pung hluai phah hin a ni.
Buh eichhetu rannung lar
zual deuh deuhte chu - a kung
ngêt, hnah zial/khawrtu, a hnah
zuktu, a hnah eitu khapdiau leh
pangang dang, thlangdar, vual leh
a dangte an ni.
l. Buh kung ngêt (Stem Borer) :
Buh kung eichhetu chim-
awm ber niin hmun hrang hrangah
a hluar hle. A phengphehlep hi a
eng deuh a ni a, hnah hmawr
lamah an tui hin a, a eng hmul
deuh hiap hin. A keu hnuah
pangang chu buh zikah a lut thla
a, a kung lairil a ei hin. Hei vang
hian a zik chu a lo thi a ‗dead
heart‘ an ti. A kung ngêt i hmuh
chuan a zikah dim tein han pawt
la, a eichhiatna lai takah a chhum
ang. A vui tawh a nih pawhin a
vui a lo ro var ang a, hei hi ‗white
ear‘ an ti.
2. Hnah zialtu (Leaf Folder):
Pangang chi khat niin hnah
an ei/dit hin a, a hnah chu a rang
var ruai hin. A hnaha inzial
hnanin rei tak an tawm bo hin.
Buh kung chaw siamna ber, a
hnah a tihchhiat avangin an hang
ha thei lo a ni.
3. Hnah zialtu (Rice Case
Worm) :
He pangang ve thung hi
chu buh hnah hmawr seh chhumin
bawm an siam hin. Hemi bawm
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
21
hmang hian tuiah an leng vel hin
a, a kung dangah an pakai hin
bawk. Buh hnah hring lai dit
khawkin, a hamda var chauh an
zuah hin. Buhin an chhiat phah
em loh pawhin an hang ha thei lo
a, a vûi ha thei lo bawk.
4. Bawk siamtu (Rice Gall
Midge) :
Thosi tiat vel lek, ngal
sang tak niin buh peng insiam
laiin a awm hin. Ruahsur lai leh
chhum zin lai ten an pung hluai
hin. A tui keu hnuin a hnah karah
a lung a vak thla a, a hnah o
chhuahna bul tak a ei hin. Hei
vang hian a hnahte chu parh lovin
purunsen hnah ang deuh mai hian
a bawk sei zet hin a, hei hi
‗silvery shoot‘ emaw ‗onion
shoot‘ emaw an ti. A chang chuan
hang si lovin a peng chiam mai
bawk hin. A lo ro a, vûi a chhuah
ngai lo.
5. Buh Thlangdar (Gundhi
Bug) :
Thlangdar sei zit zet, a thla
chu rawng uk lam, a taksa hnuai
lam a hring dal a ni. Buh hnah
hnuai lamah an tawm bo hin a,
hmuh an har hin hle. Buh vûi an
zûk hin a, a tuihnang an dawt a, a
fang a si phah hin. An tamna
hmunah chuan thlangdar rim a
nam huam hin.
6. Kumthu Hrik (Leaf
Hoppers) :
Rannung te tak te te, buh
fang tiat lek, hmui zum tak,
thereng ang tak an ni a, an kat
nelh nelh hin. A hnah leh a zikte
zukin, a tuihnang an dawt a, a
hnahte ro phahin a vûi hat theih
loh phah. Zan lamah an che
tlangpui a, virus natna an thehdarh
bawk.
7. Buh Keltelaimawm (Rice
Hispa) :
Rannung dum nil nel,
keltelaimawm ang tak, hling nei
an ni a, buh hnahte ditin ham ran
ang maiin a awm hin. Buh iak tir
leh phun sawn tirh lampang an bei
tlangpui.
8. Khapdiau (Army & Cut
Worms) :
Heng khapdiaute hian buh
hnah an ei a, ran peh hnu ang
maiin buh hmun an siam hin. Buh
vûite pawh an seh chhum hin.
Zan lamah an che tlangpui.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
22
9. Vual (Rice Root Weevil) :
A pui hi sephung chi khat,
hnar sei tak chi a ni a, a vual (a tet
lai) hi buh zung bawrah khawsain
a zungte an ei hin. Buh kung a ti
eng a, an hang thei lo a, vûi pawh
an chhuah lo tlangpui. A nasat
phei chuan a buh kung a thih phah
hin.
10. Sazu (Rodents) :
Sazu hian engtik lai mai
pawh hian buh an tichhia a, buh
rai laiin a kung an ti chhe awlsam
ber. A nazawng chu a pawi lo a, a
ruala an chet hian a pawi hin.
Buh peng tin an seh chhum a, tui
tlinna chung lam 5-10cm velah
chem a fik hmawk ang mai hian
an seh chhum hin.
A ENKAWL DAN :
Buh eichhetu rannungte hi
ngaihthah mai chi an ni lo a,
amaherawhchu, a nazawnga
rannung thahna hlo kah erawh a
ha ber kher lo. Tunlaiah phei
chuan hlo kah ngawr ngawr ni
tawh lovin, environment tana him
si Integrated Pest Managaement
(IPM)‘ hmangin an enkawl tawh
zawk hin a ni. Hlo kah vak hian
rannung angkai, heng, maimawm,
daidep, tuitifiminu leh a dangte an
thi tel ve tih hriat tur a ni a, heng
ho hian buh eitu rannung tam tak
an lo suat ve tih hriat bawk a ha.
Thlai chi thlahpawlh nana angkai
tak, khuai leh sanghate pawhin
rannung thahna hlo hi chu an haw
tlangpui. Heng IPM hmang hian i
buh chu han enkawl ve chhin teh
le.
I. Cultural Method :
A. Thlai chi thlak hmain -
1. Thlai kui tiahna 'nursery' uluk
taka puahchah.
2. Nipui laia lei thuk taka leh
phut.
3. Buh bu te ni sa in a em theih
tur a laih Ian.
4. Thlai chi hrisel chauh hman.
B. Thlai chi thlak hnu in
1. A hun taka phun.
2. Leiha a inbuk tawk pek tur.
3. Hun bi neia tui pek.
4. Hun bi neia hlo thlawh fai
hin tur (hnim aangin
rannung buhah an insawn hin
a, chuting bawkin buh seng
hnuin hnimah an insawn leh
mai hin)
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
23
5. Rannung pawikhawih tur
dinhmun en fo.
6. Case Worm a tamin tui paih
chhuah hen tur.
7. Phun sawn dawnin a hmawr
huai chhum tur (rannung tui
leh a note an awm hin
avangin).
8. Buh sengin lei zawlin ah (at)
hin tur a ni.
II. Mechanical Method :
1. Rannung tuite vai khawma tih
chhiat.
2. Eng hmangin (Light trap)
zanah rannung man. eg. eng
(light) hnuaiah khawnvartui
chawhtawlh a dahin.
3. Rannung tihchhiat na leh a
kung lawrkhawma paih/hal.
4. Stem Borer phengphehlep
thah nan Pheromone Trap @
20 traps/ha phun sawn aanga
ni 10-ah dah tur.
5. Pangangte hrut thlak nan leh
kah a awlsam nan hrui
hmangin buh hmun hrut hin
tur.
III. Biological Method :
1. Heng rannung angkai -
tuitifiminu, maimawm, dam-
sel flies, daidep, lady bird
beetle-te hi humhalh tur a ni.
Thlai eitu rannung an lo suat
ve a ni.
2. Heng a hnuaia vaihmite tiat
lek lek rannung (Bio-
pesticides) te hian phengphe-
hlep tui an ti chhe hin a, State
Bio-Control Lab., Neihbawih-
ah siam chhuah a ni.
i) Trichogramma japonicum
a kung ngêt enkawl nan.
ii) Trichogramma chilonis -
Buh kunga pangang chi hrang
hrang enkawl nan.
A hman dan : Trichocard (1x16
inches) hmun 8 a tih bun a,
thlai hnah hnuai lamah cheh
beh tur. Ţin 1 (1 acre)
hmunah card 2-3 a tawk.
iii) Rice gall midge suat nan
Tatrastichus spp., Cera-
tosolen spp., Coccophagus
spp,. etc an hmang bawk.
iv) Chemical Meyhod (rannung
thahna hman ) :
A ul tawp nia hriat hnuah
chauh rannung thahna hlote hi
hman tur a ni a, thlai zawng
zawng kah chhuah vek pawh tum
lem loh tur. Economic Threshold
Level-ah in rin tur.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
24
l. Kan sawi tak buh hnah eitu
leh zuktute, a kung chhunga
awmte ven nan buh iak phun
sawn turte chu Chlorpyriphos 20
EC, tui litre 1-ah 1 ml. pawlhin a
zung chin chauh zan khat chiah
tur a ni.
2. Tlangram buh tuh turte chu
vual leh tlumpi laka ven nan a buh
chi Kg 1-ah Carbofuran 2.25
(thirfiante chanve) chawhpawlha
tuh emaw, tuh paha phul zeuh
zeuh tur (1 ha. ah Kg 20 a tawk).
3. Stem borer leh Gallmidge
hluarna hmunah chuan
Carbofuran emaw Phorate emaw
nursery bed-ah khan phun sawn
hma kar khatah phul tur a ni.
4. Thlangdar suat nan Carba-
ryl 50 WP emaw Fenvelerate 0.4
DP 1 Ha.-ah 20-25 Kg theh tur.
Tin, Endosulfan emaw Carbaryl
(tui 1 lit.-ah 2 ml pawlh) emaw,
Fenvelerate (tui 1 lit.-ah 2.5 gm
pawlh) emawa kah tur.
5. Stem borer, leaf folder,
case worm, leaf hopper, gall
midge, khapdiau, hispa control
nan Monocrotop-hos 36 EC (tui 1
lit.-ah 2 ml pawlh)-a kah tur a ni.
Tin, Quinalphos, Phosphamidon,
Dichlorvos (Nuvan), Dimethoate
(Rogor) te pawhin a kah theih
bawk.
6. Sazu thah nan tûr dum
(Zinc Phosphide) leh a Cake
(Roban) te hi hman lar tak leh
hlawhtling tak a ni. Tin, a kaw
urna Aluminium Phosphide
(Celphos) hi sazu bakah bui suat
nan a ha hle.
Awle, sawi sen vek sen a
ni lova, kan han tarlan takte kan
zawm theih theih kan zawm
phawt chuan buh hrisel tak kan
neih ngei ka beisei a,
amaherawhchu, rannung ringawt
ni lovin a natna lakah pawh kan
venhim a ul tih hre tel ta bawk ila
a ha awn e.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
25
TUI PAWIMAWHNA LEH
A HUMHALH DAN
„Where there is a water there is a way‟
- H. Neihchhunga, AEO
Aizawl District
Mihringte leh khawvela nunna nei zawng zawngte tana tui
pawimawh dan hi kan chhut chiang ngai awm lo ve. Chaw atana kan
hman, tui a awm loh erawh chuan Chaw/Buh awm mahse, rei a dam
theih loh a ni. A chhan chu in tur atana kan hman piah lamah, a loa kan
awm theih loh, chaw leh chawhmehte ei theiha kan siamna tur atana
hmanraw pawimawh ber a ni a, kan taksa leh thawmhnaw leh chenna te
silfai nan leh kan lo hrisel zawkna atana kan hmanrua engkim silfaina
atan a nih vang a ni. Tin, heng baka kan sawi hmaih theih hauh loh,
Agriculture te, Horticulture te, Sericulture te, Soil te, Fishery Department
hnuaia kan hnathawktu zawng zawngte hian tui tel lo chuan hlawhtlinna
tak tak an nei thei lo reng reng ti ila a sual lovang. Engvang maw? Tui tel
lo chuan Sangha an nung thei lova, chutiang bawkin kan thlai chin a rah,
a hnah, a bul ei leh hralh tura kan buatsaihte hian tuihnang chauha chaw
hip lut thei an ni a, an chaw hip luh turte tuiin a chiah zawp loh chuan
chaw an ei thei lo a ni. Chaw ei thei lo chu han theih lohna chauh ni
lovin thih mai hmabakna a ni.
Hetiang taka pawimawh a
nih avang hian siamtu Pathian
pawh hian duh taka a siam
mihring leh rannung chi tinrengte
a siam chhan leh an nih tur anga
an nun theih nan an mamawh tur
tui hi duhthawh takin a siamin
min lo dah sak a. Kan hman
angkai dan turte pawh a lo rel sa
vek a, khawmual leta zau tui
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
26
awmna tur a lo buatsaih sa reng a
ni. Amaherawhchu, a siam
mihringte'n kan mamawh dan
chhut nachang hre lo leh humhalh
nachang hre lova kan awm vanga
a lova kan awm theih loh ni si,
nasa taka kan ti chhe ta hi a pawi
hle a ni.
Khawvel hmun hrang
hrang leh India ram leh Mizoram
te ngei pawh tun hma kum sawm
hnih sawm thum kal ta te kan thlir
let chuan kha tih hun laia kan tui
neih dan leh tuna kan tui neih dan
chu a inthlau ta hle mai. Kan
naupan laia kan chakai khawrhna
leh tui tlan Sava te awhna atana
kan thangthleng kamna hin lui te
te kha, tunah chuan ramro an
chang zo ta. Engvang nge? A
chawmtu, humhimtu, thing leh
maute kan vah chereu zawh vang
a ni.
Kan ram luiah tui a tlem
chhan hrang hrang te i lo thlir teh
ang
1. Tunhma anga fur
ruahtui a tam tawh loh vang :
Tunhma hun engemaw
chen kal tawhah kha chuan kan
ramte a la ngaw hain, a ruah tui
hip pawh a na a, tunah chuan ram
ngaw ha kan neih tam tawh loh
avangin Bay of Bengal aanga
ruahtui pai chum lokalte pawhin
min thlawh khum vuk vuk ta mai.
Ram ngaw kan vah chereu vang a
ni a, a pawi hle a ni
2. Kan ramngawte kan vah
chereu tawh vang :
Ram nghet neia eizawnna
kan buatsaih loh avangin kum tin
lo neihna kan sawn a, hei vang
hian kan ram ngaw ha tak takte
chu kih chereu zawh a lo ni ta a,
chungte avang chuan kan fur
ruahtui hmuh ang chhunte pawh
leilungah chambang rei lovin,
boruakah tuihuin a chhuak ral
chak a, chumai bakah, tuihawk
ang pawhin leichunglangah a
luang ral chak bik bawk a, hengte
avang hian kawrtea tui put chhuak
tur, kan leilungin tui a pai tlem em
em ta a ni. Tin, ramngaw awm
lohna hmun ai chuan ram ngaw
ha tak takte hian ruahtui tla tur a
hipna hi a chak em em rualin,
ruahtui lo tla a pai tam theih dan
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
27
hi a sang em em a ni tih pawh
hriat a pawimawh.
3. Kan ram tlanghlum a
lian lo :
Tui zem aiin tuizem
lianah tui a tling tam thei a, a
hman chhung pawh a rei hin ang
hian, tlanghlum teah chuan tui a
chambang tam thei lova, Ruahtui
tla a lo dawn chhun ang ang pawh
a put ral hma bik a, nisain a lei, na
taka a hem avanga a lei aanga
tuihu chhuak tur lo venghimtu tur
thing leh mau leh hnimte an awm
loh chuan tuihna a kang chat hma
leh zual hin a ni tih hriat a
pawimawh hle a ni.
4. Kan ram lei a thawl :
Kan ram tlanghlum a len
loh mai bakah kan tlangdung
chhim leh hmar a in khangte ngun
taka kan en chuan tlak lam emaw
chhuah lam emaw tal chu kham
chhengchhe tak a ni deuh vek mai.
Heng kham hnuaite hi lei
tlakhawm an nih avangin an nghet
lovin an thawl em em vek a. Fur
ruahtui an dawn ang chhun
chhunte pawh an pai rei thei lo a,
a put ral chak em em bawk a ni.
Hetiang hi kan ram dinhmun a nih
avangin kan ram lui leh lui
liante pawh a kum telin tui a tlem
sawt em em a, chutih laiin,
mihring lo pung chho zelin ei leh
in kan mamawh chu a sang tial
tial bawk si a. Chutianga kan ei
leh in mamawhte intodelhna tur
kan sawi tak, Agriculture,
Horticulture, Fishery Department
etc. ten tui tam zawk leh
hnianghnar zawka an neih a ul a,
sap thufing chuan Where there is
a will, there is a way” a ti a,
tumna a awm chuan kawng pawh
a awm tihna a ni awm e. Kei
chuan ei leh bara kan intodelh
tumna kawngah hian, Tui a awm
chuan kawng a awm ka ti ve a ni.
Chuvangin, engtin nge kan ram lui
tui kan thlaite chawmna atana kan
mamawh em emte hi kang lo leh
tam zawka kan neih leh theih ang
tih hi kan ngaihtuahna kan
hmanna tur ni sela. Chutichuan,
kan mamawh em em, a loa kan
awm theih loh, tui tam zawk hman
tur engtin nge kan neih theih ang
tih lo thlir leh teh ang.
1. Ramngaw kan humhalh-
in kan siam thar leh ang :
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
28
Kan ramah hian luiahte tui
a lo tam leh theihna tur chuan, Fur
ruahtui tam zawk kan dawn a ngai
a. Tin, Fur ruahtui tam zawk hmu
tur chuan ramngaw, ruahtui hiptu
tur kan neih tam a ngai a,
ramngaw hi ruahtui hiptu mai ni
lovin lei aanga tuihu chhuak tam
tur vengtu leh ruahtui tla leia
luangral tur vengtu ha ber a ni a.
Chuvangin, kan eizawnna atana
pawimawh em em nei tam leh thei
tur chuan ramngaw, thing leh
mau, hnimte ti chereu lo zawnga
kan eizawn dan pawh her rem a
ul a ni. Chuti a nih loh chuan kan
ramah phulleng kan siam tam tulh
tulh dawn a, kumin ramkang chhe
zozaite khan engtiang takin tuihna
ti tlem ang maw tih hi chhut tham
a ni.
2. Lui hnar leh a kam
ramte humhalh a ul :
A hmaa kan sawi tawh
angin, kan ram luiahte tui a lo tam
leh theihna tur chuan a bik takin
kan ram lui kam leh a hnar lam
ramte humhalh leh venhim a
pawimawh a, kan lui tuite an lo
kangchah hin leh tlem chhan chu
a kam vel phullengah kan chantir
vang a ni a. Chuvangin, tuihna
siam sak theitu thing leh mau leh
changelte humhalh bakah a
theihna lai laiah phei chuan phun
belh sauh sauh a ha. Tichuan, kan
ram lui ten tuihna tam zawk an lo
nei leh thei dawn nia.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
29
BRIEF REPORT ON
EXHIBITION-CUM-KISSAN MELA
UNDER ATMA, MAMIT DISTRICT
- Zahlira,
District Agriculture Officer-cum-Project Director,
ATMA, Mamit Dist.
Mamit khuaa la awm ngailo Exhibition-cum-Kissan Mela chu a
vawi khatna atan Dt. 16-17 March, 2010 khan Agriculture Technology
Management Agency (ATMA), Mamit District bultumin, DAO
Office, Mamit kawtah ropui taka neih a ni a. He Exhibition-cum-
Kissan Mela hi Pu C. Lalzarliana, Joint Director, Agriculture
Department-in fuihna thu ha tak tak sawiin hawnna hun a hmang a,
Pu A. Biaklawma, Addl. DC, Mamit-in kharna hun min hman sak
bawk a ni.
He Exhibition-cum-
Kissan Mela hi ATMA hnuaia
buatsaih a nih avangin ATMA,
Mamit District hnuaia Line
Department hrang hrang,
Agriculture, Horticulture, AH &
vety, Soil, KVK, Fisheries leh
Sericulture Department ten
thawhhona ha tak neiin an
buatsaih a ni. Management
Committee, ATMA, Mamit
District-in Exhibition Sub-
Committee a din a, member atan
heng Line Department hrang
hrang aanga Staff-te hi ruatin,
chung mite chuan he Exhibition
atana ruahmanna siamin, hna ul
engkim an kutah hian a awm ta
a ni.
Exhibition neih hun hi
thlai van hun lai a nih avangin
Exhibit item tur pawh hmuh
zawh loh a hlauhawm hle laiin
beisei phak lohva farmers ten an
lo hlut avangin a tira leng tawk
tura ngaih stall pawh siam belh
leh a ngaih phah hial a, thlai
thar hun vanglai phei chu ni se,
Exhibit items kan ngah hle a
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
30
rinawm. Exhibit Items hrang
hrangte hi Mamit District
chhunga khaw hrang hrangah
Motor tir kualin phurh khawm a
ni a, Exhibition zawh hnuah
heng Exhibit items te I Open
Auction (Lilam) a tihral an ni.
Pu R. Z. Hminghluna,
Bazar Veng, Mamit Balhla bu
chu King of the show-ah thlan a
ni a. He Balhla bu hian 240
fingers neiin 47 kg. a rit a ni.
Pu H. Rohmingthanga Lungsir,
Mamit Anthurium chu Queen of
the show-ah thlan a ni bawk.
Pu R. Z. Hminghluna leh
Pu H. Rohmingthanga te hnenah
hian Certificate leh pawisa fai
Rs.1000/- ve ve lawman atan
pek an ni. Tin, hei bakah hian
Mamit District chhunga Self
Help Group ha thlanchhuah
pathum hnenah chawimawina
certificate bakah, hetiang hian
lawmman pawisa fai pek an ni.
1) 1
st
Prize - Rs. 10,000 /-
Reiek Multi-Farming
Co-Operative Society, Reiek
2) Cons. Prize Rs. 5,000/-
Sengmatawk SHG, Mamit
3) Cons. Prize - Rs. 5,000 /-
TMZ Group Piggery Society,
Dinthar, W. Phaileng
4) Cons. Prize Rs. 5,000/-
Self Help Group of Joint
MHIP, Mamit
Tin, heng bakah hian
Line Department hrang hrang
ten stall hran neiin an
Department thil heuh entirna an
nei a, hnathawhna hmanrua leh
khawl hman theih hrang hrangte
entir a ni a. KVK, Lengpui ten
entirsiakna neih chhung zawng
hian Free Animal Clinic an nei
a, ran vulhtuten an chhawr
angkai hle a ni. Hei mai bakah
hian loneitute'n thiamna thar an
zir chhuah theih nan, engtik lai
pawha an en turin Projector
hmangin kuthnathawktute tan
film ha tak tak chhuah reng a ni
bawk. Loneitute mai bakah
Mamit khawpui chhunga zirna
in hrang hranga zirlaite'n
kuthnathawha eizawnna hi a
pawimawh zia an hriat phahna
turin he show-ah hian zirna in
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
31
hrang hrang aangin zirlaite
pawh kokim tak a sawm an ni a,
School zirlai tlawhtu pawh an
hahnem hle a ni. Kan
chhinchhiah danin he Exhi-
bition-cum-Kissan Mela hi mi
2065 velin an tlawhin kan hria.
He ATMA hnuaia
Exhibition-cum-Kissan Mela
Programme a bul te aanga
Video leh Still Camera hmanga
min record saktu Directorate of
Agriculture (Crop Husbandry)
aangin Pu Challianenga leh
Pu Chawngthansanga te'n min
chamchilh bawk a. Thlalak chi
hrang hrang tam tak leh Video
Record kan neih theih phah a.
Hetiang ruahmanna ha tak min
siam sak avangin Directorate of
Agriculture (Crop Husbandry)
chungah ATMA, Mamit District
pawh a lawm hle a ni. He
Programme hi Zoram hmun
hrang hranga loneitute thlir
theih turin DDK, Aizawlah
pawh ni 5
th
April, 2010
(Monday) khan hlawhtling taka
tihchhuah a ni nghe nghe.
He Exhibition-cum-
Kissan Mela hian Mamit
District-a Loneituteah chona
nasa tak leh kuthnathawha
phurna nasa tak a siam avangin
a hlawhtlingin, kumtina
chhunzawm theih ni se a
duhawm hle a ni. Tin, ATMA
hian Agriculture Department leh
Line Departments te thawhhona
a ti hain a thawktute inkarah
innelna ha tak a thlen bawk a
ni.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
32
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
BRIEF REPORT ON FARMERS EXPOSURE
VISIT TO AGARTALA, TRIPURA
-F. Laltluangkima MAS
DAO Office, Mamit District
Agriculture Technology Management Agency (ATMA), Mamit
District hmalaknain Dt. 31.03.2010 - 3.04.2010 khan Farmers Exposure
Visit chu hlawhtling takin neih a ni a, Management Committee,
ATMA, Mamit District-in a lo ruat angin
Pu F. Laltluangkima, MAS chu Tour Leader a ni a, a kaihhruaina
hnuaiah hian Mamit District chhunga khaw hrang hrang 23 aanga
farmers 84 thlanchhuahte chuan Zoram tana buh leh bal leh huan thlai
tharchhuahna kawnga hmasawnna nasa lehzual kan neih theih nana
thiamna sang zawk leh Mizorama kan la tih ngai loh thil thar
hmuhchhuah beiseiin Agartala, Tripura an zu tlawh a ni. Tour report
tlangpui lo tarlang ila.
He Exposure Visit-ah hian
ATMA, Mamit District chu a bul
tumtu ber ni bawk mahse, Mamit
District chhunga loneitute tana
angkai thei ang ber tur leh
farmers-te hawlkim thei ang ber
tura duhthawh taka ruahmanna
siam a nih avangin NWDPRA
Project hrang hrang aanga User
Group member-te leh IWDP,
Mamit-IV hnuaia Watershed
Project hrang hranga Users-te
pawh tirh tel an ni a. ATMA
hnuaia Line Departrnent hrang
hrang (viz. Agriculture, Horti-
culture, AH & Vety, Soil, KVK,
Sericulture leh Fisheries) aangin
Farmers zin turte hi inang tlanga
thlan an ni. Heng Farmers-te hi
khaw hrang hranga taima leh hma
la ha deuhte an ni. Ruahmannaah
chuan ATMA, Mamit District
chhunga Farmers 106 thlan-
chhuah a, Agartala-ah hian tirh
tum an nih laiin harsatna hrang
hrang avangin kal dawn epah
Farmers 22 te chuan an hulh leh
tak avangin 84 te he tour-ah hian
tirh chhuah an ni ta a ni.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
33
31
st
March, 2010, Nilaini,
zing dar 6:00 am khan DAO
Office, Mamit kawtah, Pu
Zothankhuma, IAS, DC Mamit
chuan fuihna thu sawiin he tour hi
Mizorama Farmers Tour neih
tawhah chuan a ruala Farmers tirh
chhuah tamna ber nia a hriat thu
sawiin, Tour hlawhtling tak neih a
nih theihna tura Farmers- te
duhsakna a hlan hnuin a vailiam a
ni. Kalkawngah tluang taka kalin
Zawlnuamah
PU George Lalthanngura, SDAO,
Zawlnuamin tukhuan tui tak a lo
buatsaih chu ei a ni a, nilengin
tluang taka kalin, zan dar 9:00
p.m-ah Agartala khua kan thleng
a, kan lo zuk biak lawk tawh
angin Directorate of Agriculture,
Tripura aanga min lo buaipuitu
mite nen inhmuin thlenna turte
siam fel a ni a. Hemi hnu hian
TSAMETI, Tripura Staff-ten kan
cham chhung zawng min lo
buaipui a ni.
1
st
April, 2010, Ningani
hian Tripura South District
tlawhin, chhimtawp ret thleng kan
kal a. Hemi ni hian heng hmunte
hi tlawh a ni :
1) System of Rice Intensifi-
cation (SRI) plot hrang hrang
(Under Agri. Dept.)
2) Rubber Plantation & Rubber
Nursery (Under Rubber
Board)
3) Betel Vine Plantation
(Private)
4) Mango & Litchi Plantation,
Vegetable Garden (Under
Horti.)
5) Rose Garden (Under Horti.)
2
nd
April, 2010, Zirtawp ni hian
zinglam dar 8:00 am aanga
thawkchhuak anin, ICAR
Complex, Lasmbucherra,
Agartala te, Horticulture
Complex, Nagicherra hmun
te, Fisheries Department,
Lambucherra te leh ATMA
Office te tlawh a ni. Heng
hmun tlawh aang hian hengte
hi en an ni.
1) Agro-forestry-a Farming Sys-
tem hrang hrangte (Under
ICAR)
2) Poultry Farm, Piggery Farm
& Rabbit Rearing Farm
(Under ICAR)
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
34
3) Pineapple Plantation &
Mango Plantation (Under
ICAR)
4) True Potato Seed Production
Centre (Under Horti.)
5) Mushroom Cultivation Unit
(Under Horti.)
6) Kitchen Garden (Demon-
stration Plot Under Horti.)
7) Fish Seed Production Unit
(Under Fisheries)
8) Fish Ponds (Demonstration
Under Fisheries)
9) TSAMETI Office (Under
Agri.)
Hemi ni hian TSAMETI,
(ATMA, Agartala, Tripura) a staff
zawng zawngte , TSAMETI
Conference Hall-ah discussion
neiin darkar hnih lai hun hman a
ni a. He hunah hian TSAMETI-in
Mizoram Farmers-te an lo lawm a
ni tih entir nan rose par, kuang
khat heuh lo pein, hei bakah hian
hriatrengna thuziak mawi tak kan
Farmers-te hnenah hian an lo hlan
heuh bawk a, hei hian kan
Farmers-te rilru a khawih hle a ni.
Chawhlui (Lunch) an lo buatsaih
chu kilho a ni a. Tlai 5:00-ah heng
a chunga hmun hrang hrang tlawh
leh discussion programme hi zawh
a ni.
3
rd
April, 2010, Inrinni zing
dar 6:00-ah Agartala hi
chhuahsanin nilenga motor-a tlan
zelin, zanlai dar 12:00-ah Mamit
chu dam takin kan lo thleng leh a
ni.
ATMA, Mamit District
buatsaiha Farmers Exposure Visit
to Agartala, Tripura-a ni hi Mamit
District chauh ni lo, Zoram pum
huap pawhin um khata ram
pawna Farmers thawn tam ber
um a nih hial a rinawm a,
ATMA, Mamit District hma-lakna
pawimawh tak tak zingah Farmers
ten an angkaipui ber pawl a ni
hial awm e. He Tour-a kal
Farmers tam takte chona ropui tak
(Tripura farmers-in an tih theih
chu Mizoram farmers ten kan tih
ve theih lohna tur a awm lo) nena
lo hawngte leh Tripura South
District-a SRI plot hrang hrang an
hmuh tak avanga Farmers ten SRI
a phurna an chharchhuah thu leh
tih ve ngei an tum thu hi a
hlawhtling ngei a ni tih chiang
takin a tilang awm e.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
35
PU RUALTHANKHUMA LEH
A THLAWHHMA
-K. Lalanpuia, AAI
Mamit aanga Zawlnuam kawng, Km 20 vel, Teirei kamah
Darlak khua a lo awm a. Chutah chuan Mizo Farmer hlawhtling pakhat
a awm, a hming chu Rualthankhuma a ni. Amah hi Pu Huliana (L),
Kawrtethawveng fapa niin, Pu Saikaphianga, Ex-Minister nau a ni.
Loneih lam thila Delhi leh
a chhehvel ka lo fanpui tawhte
zinga mi a nih avang leh
thlawhhma lam lo inhmelhriat
tawh kan nih avanga mi sawmna
angin dt. 30
th
April, 2010 khan Pu
Khuma thlawhma chu ka tlawh a.
Tlak duah lovin lut nghal mai
ang.
A RAM AWMNA :
Darlak khaw tawntirh khawlai
aanga lung vawm phak mai a ni.
Teirei kam aanga inanin khaw
sir veilamah a inzar pharh a ni.
A RAM ZAU ZAWNG :
Teh chiah a ni lova. A thawk zel
a, a lei belh zel a. A Sangha dil
te, Buh hmun (Leilet) te, Teak
hmun te, Hatkora hmun te, Red
Oil Palm hmun te leh Farm
House zawng zawng belh-
khawmin 40 Hectare (Ţin 100
hmun) chu a tling chiang.
A THLAWHHMA - A THIL
AWMTE :
A Leilet zau tak chu Sangha dilah
a siam tawh a, tunah chuan
Sangha dil lian fe fe 23 a nei
tawh a, Sangha hi a tlem lama
chhutin kum khatah 50 qtls a thar
mek a. A dil siam thar nen chuan
kumin 2010 kum tawpah chuan
60 qtls. thar ngei a inbeisei tawh
a ni. A man hun pangngai bakah
kum tluanin, mi mamawh dan
angin a man reng a ni. A dil leh a
dil inkar, (Dil Kotlang) te hi
Motor te chi kal theihna khawpa
lianin a duang vek a ni.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
36
Hatkora kung 1000
(Sangkhat) vel a nei rah tawh a.
Kumtin vai hovin an khar hin.
Hatkora aanga a lei chhuah hi a
chhinchhiah zel lova, mahse, a
tlem lo tih a lang reng. A hmun hi
Serkung a puitlin tawh avangin
sam a hautak tawh lova, a
hlawkna a tel a ni tawh ber mai.
Teak in sawm hmun zet
chu a ram zawl hualin a nei bawk
a. Tunah hian a teak-te chu 70 cm
(Girth measurement) vel a lian an
tling tawh. (chu chu Ţin riat vel a
ni).
Leilet Buh in 1000
(sangkhat) zet tharna hmunah
kumtin buh a ching ziah a, kum
2009 October/November thla
khan in 300 hmun chu tractor
hmangin a nawr zawl leh bawk a.
Kum 2010 hi chuan buh in 1300
aia tam thar ngei a tum a ni. A
buh chin lai IR-64 chu a chin rei
tawh avangin a hlawk tawh lovin
a hria a, Department aanga buh
chi variety thar chin a tum mek a
ni.
A la ni mai lo, kum 2007
leh 2008 khan Red Oil Palm a
ching bawk a, a vaiin kung 1200
a ching (phun) tawh a, 2007 kum-
a a phun chu kumin 2010 tawp
lam hi chuan a rah a hralh hman
tawh beisei a ni.
BAWNG LAM VE THUNG :
Zo bawng 25 a vulh a, hengte hi a
farm chhungah a dah vek a, a bial
kotlang hnim samtu ha em emah
a ngai a, Leilet sir leh bial
kotlang hnim sam nana hlawhfa
ṭha tak an ni‖ a ti a. Bawnghnute
tam tak a neih phah bawk. A
bawnghnute sawr tur hian nu
pakhat nikhata cheng 50-in a ruai
a, a thlah tur leh veng turin
naupang pakhat a ruai bawk. A
thlawhhma a zau tham em
avangin bawng in 2 a sa a, a hun
takah an riahna leh an tlatna a
sawn mai a ni. Pu Khuma chuan,
Thuthlung hluiah khan Bawng
tuak chuti zat tih kha a tam mai a.
Heta ang hian Bawng chuan
Leiletah angkaina chi hrang
hrang an neih hi ka ring tlat a, a
lo dik reng a ni‖ a ti. Bawngek
chu Sangha dilah leh a leiletah a
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
37
dah char char. A dila an zun leh
ek tla turin Vawk in a sa a, a vulh
mek bawk.
FARM HOUSE LAM :
An chenna bik in a nei a,
khawchhunga an In nen an chen
tam lam a inang vel a ni.
Hnathawktute In 2/3 a awm a,
Sangha chhun khawmna bûk a
awm a, khawl In leh Ran In nen a
nei bawk.
A THAWK NASA :
He Mizo farmer hlawhtling
Rualthankhuma of Darlak hi a
thawh nasat tur zia chu kan sawi
takte aang khan a hriat mai awm
e. A Farm hmu lo chuan rei a
awm thei lo a ni ber. Chhiatni
thatniah lang ve tho mahse, tlai
lam emaw zing lamah emaw a
Farm-ah hian a lut hrim hrim. A
thawhchhuah aangin hma dang a
la leh zel a, a leilet leh Sangha dil
an puitlin an tak avangin tunah
hian Leirawhchan (brick) siamna
bun tumin hma a la leh mek a ni.
A Farm hna indawt
(Programme) tur siam leh
hlawhfa, a ran leh khawl (Tractor
leh Water pump) te hnathawh
hlawk dan tur duan
(management) hna chu urshun
takin chhunah a thawk a, a
mutnaah a thawk bawk. A fapa
Sangtea lah chu a pa ang chiah.
Motor, Tractor leh leilet-a hman
chi khawl reng reng an thiam
pafa hle a, an pafaa an Tractor
modify phei chu an lar phah hle
nghe nghe a ni. A nupui Pi T-I
pawh a duai lo, khuangpui a lo ri
a, khuang a lo ri ve nghal zat
ang hi a ni.
A HLAWHTLIN CHHAN
BER : Pu Khuma chuan
‗hlawhtling‘ chu a inti duh lova,
mahse, tun dinhmun a thlen
theihna chhan chu tiang hian a
sawi
1. A pa zirtirna thu kamkhat
vawn reng a nei a, chu chu
Hnathawh kawngah
beidawnna a awm tur a ni lo‖
tih hi a ni. Kum 1986-a a
Farm bul a an aangin pawl 4
pass Pu Khuma hian hna
hrang hrang la zel zul lovin
hmalak chin apiang a rap bet
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
38
zel a, zawi zawiin a zauh zel
a, tun hi a thleng ta a ni.
2. A thlawhma hnaah hmasawn
theih dan tur a zirin a
ngaihtuah nasa. Phaia kan
zinho pawhin phurpuiawm
khawpin thil a zir peih a, a tui
bawk.
3. A in ulukin a fimkhur a.
Phaiah hna thawk mahse,
thosilen zarte a ngai
pawimawh a, in tihfai a uar
bawk. Isua thilmak tih
hmasak ber ang pawh kha ti
lo der chu a ni lo. Mahse,
kum 58 a lo nih thleng pawh
hian rilru, taksa leh nunphung
tibuai khawpin a ti ngai lo.
4. A neih leh a theih tawkah a
lawm thiam a, mite tan a
thilphalin mi harsate a pui
nasa bawk. Department
aangin a duh ang tawk puih-
na awm lo mahse, a hmuh
chhunah a lawm thiam em
em hin. Mithiamte
kawhhmuhna a pawm a, thu a
awih bawk, Hengte avang hi
a ni ang mite duhsak pawh
dawng a inti hle.
Hriat atan :- Pu Rualthankhuma
hian a tirah chuan ram zau a nei
bik lova, a thawh chhuah aanga
zauh zel a ni. Tin, a ram a zawl
ha a, a ram a ha hrim hrim a ni
bik lova, ha turin a thawk zawk a
ni. A bul velah pawh a ram ang
chu a tam, mahse, amah anga bei
nasa an awm ve chiah lo a ni.
Amah ang hian Zoram loneitute
hian thawk nasa sela tupawhin
khawi mualah pawh, khawi
tlangah pawh hlawhtlinna an paw
chhuak ngei ang tih hi thil chiang
a ni.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
39
KEIMAHNI
A. PROMOTION :-
Pi C. Lalparlawmi, L.D.C, Vehicle Section, Directorate of
Agriculture (CH) chu U.D.C ah kaisangin S.D.A.E Section, Directorate
of Agriculture (CH) ah post a ni a, kan lawmpui hle.
B. TRANFERS :- Heng mite hi transfer an ni.
Name & Desig. Present Place New Place
of Posting of Posting
Pu Saitluanga, Directorate of D.A.O Office,
Foreman Agriculture Lunglei
(Crop Husbandry)
Pi B. Lalhakimi, J.E ISOPOM, Section SCE, Section
Directorate of Directorate of Agri.
Agriculture (Crop Husbandry)
(Crop Husbandry)
Pu Lalchungnunga, DAO, Kolasib Directorate of Agri.
A.D.O (Crop Husbandry)
C. PENSION :-
Pu Lalsangliana, Power Pump Operator, SDAO Office,
Bilkhawthlir chu 31.3.2010 khan pension-in min chhuahsan a, kan uiin
a kal zelna turah duhsakna kan hlan e.
D. SUNNA :-
Kan thawhpui Pu Vanzika, IVth Grade, Directorate of
Agriculture chu Ni 25.4.2010 khan Cancer natna avangin chatuan ram
min pansan a. A thawhpui ten kan ngaiin kan ui tak zet a, a kalsan tak a
chhungte Lalpa'n awmpui zel turin kan duhsak hle.
AGR. MAG. ZORAM LONEITU APRIL - JUNE, 2010
40